Khi nghĩ đến con người thời tiền sử, hình ảnh đầu tiên thường xuất hiện trong tâm trí là cảnh một người thượng cổ khoác tấm da thú, sống trong một hang động tối tăm, lạnh lẽo. Hình ảnh này phổ biến nhờ các bộ phim, truyện tranh như The Flintstones , hay các tài liệu khoa học giả tưởng.
Nhưng liệu tổ tiên loài người chúng ta có thực sự sống phần lớn cuộc đời trong các hang động, như nhiều người vẫn nghĩ? Thực tế cho thấy, điều này có thể chỉ là một huyền thoại được thêu dệt từ những phát hiện khảo cổ và trí tưởng tượng phong phú.
Hang động: Nơi trú ẩn hay ngôi nhà bất tiện?
Mặc dù hang động có thể cung cấp sự bảo vệ tạm thời khỏi các yếu tố thiên nhiên khắc nghiệt, nhưng trên thực tế hang động lại không phải là nơi lý tưởng để con người thời tiền sử sinh sống lâu dài. Hang động thường lạnh, ẩm thấp, thiếu ánh sáng và không khí lưu thông, điều này khiến chúng trở thành nơi ở khá khó chịu. Ngoài ra, chúng thường là lãnh địa của các loài động vật săn mồi đáng sợ như gấu hang động, sư tử hang động, hay linh cẩu, điều này lại vô tình đẩy con người vào tình thế nguy hiểm khi xâm phạm “nhà” của chúng.
Và quan trọng hơn hết là hang động thường nằm ở những địa điểm xa nguồn nước, nguồn thức ăn và các tài nguyên cần thiết khác. Trong khi đó, tổ tiên của chúng ta là những người săn bắn hái lượm du mục, luôn di chuyển theo mùa để tìm kiếm thực phẩm và điều kiện sống thuận lợi. Bởi vậy việc có thể tìm thấy một hang động phù hợp nằm gần khu vực săn bắn hoặc nguồn nước lại càng hiếm hoi.
Cuộc sống thực sự của người tiền sử
Thay vì trú ngụ lâu dài trong hang động, con người tiền sử chủ yếu sống ở các khu cắm trại ngoài trời hoặc nơi trú ẩn đơn giản làm từ vật liệu tự nhiên. Những địa điểm này thường nằm gần hồ, sông, hoặc ven biển – những nơi cung cấp nguồn nước và thực phẩm dồi dào. Đồng cỏ và rừng cũng là lựa chọn phổ biến để tận dụng nguồn tài nguyên sẵn có.
Các địa điểm khảo cổ ở Bắc Mỹ, châu Âu, và nhiều khu vực khác đã cung cấp bằng chứng cho thấy phần lớn các trại của người cổ đại nằm ngoài trời. Ví dụ, tại khu vực Schöningen ở Đức, các nhà nghiên cứu đã phát hiện một trại săn ven hồ được bảo tồn tốt, có niên đại khoảng 300.000 năm. Các vũ khí như giáo gỗ, xương động vật và công cụ chế tác cho thấy Homo heidelbergensis hoặc người Neanderthal đã sống tại đây, tận dụng môi trường để săn bắn và sinh tồn.
Nhiều giả thuyết cho rằng người tiền sử xây dựng nơi trú ẩn tạm thời bằng khung gỗ, phủ da động vật để tránh gió mưa. Những cấu trúc này, dù thô sơ, lại linh hoạt và dễ dàng di chuyển – phù hợp với lối sống du mục của họ.
Mặc dù hang động không phải là nơi sống chính của người tiền sử nhưng chúng lại đóng vai trò đặc biệt trong đời sống tinh thần và hoạt động văn hóa. Các bức vẽ hang động nổi tiếng như ở Lascaux (Pháp) hay Altamira (Tây Ban Nha) cho thấy con người cổ đại đã sử dụng không gian này để tạo nên những tác phẩm nghệ thuật độc đáo, có thể nhằm mục đích tín ngưỡng hoặc truyền tải thông điệp văn hóa.
Hang động cũng là nơi tìm thấy nhiều bằng chứng khảo cổ quan trọng, từ công cụ đá đến hài cốt người và động vật. Chẳng hạn, tại nhiều hang động ở châu Âu, các nhà khảo cổ phát hiện bằng chứng người Neanderthal đã sử dụng hang động làm nơi chôn cất. Một số hang động còn chứa các dấu hiệu nghi lễ kỳ bí, như việc xếp các đầu lâu động vật thành đống, mà mục đích thực sự vẫn là một ẩn số.
Lý do chính khiến hang động được chú ý nhiều trong nghiên cứu tiền sử là vì chúng bảo tồn tốt các dấu tích của con người. Trong khi các khu trại ngoài trời thường bị xói mòn hoặc phá hủy qua hàng ngàn năm, hang động lại bảo vệ những di tích này khỏi tác động của thời gian, tạo nên một kho tàng khảo cổ giá trị.
Quan niệm về người thượng cổ sống trong hang động có thể được hình thành từ sự thiếu hiểu biết và sự thiên lệch trong việc tiếp cận dữ liệu khảo cổ. Các phát hiện ấn tượng trong hang động – từ những bức vẽ nghệ thuật đến công cụ đá – đã tạo nên một hình ảnh sai lệch rằng tổ tiên chúng ta đã dành toàn bộ thời kỳ tiền sử trong bóng tối của những hang đá.
Tuy nhiên, thực tế là phần lớn cuộc sống của người tiền sử diễn ra ngoài trời, nơi họ kết nối với thiên nhiên và sử dụng môi trường xung quanh để tồn tại. Hang động chỉ đóng vai trò như một phần nhỏ trong câu chuyện lớn về hành trình phát triển của con người.
Hình ảnh về người thượng cổ sống mãi trong hang động là một khái niệm được thổi phồng và đơn giản hóa từ những phát hiện khảo cổ. Trên thực tế, tổ tiên của chúng ta là những nhà thám hiểm tài ba, luôn linh hoạt thích nghi với môi trường và tạo ra những cách sống phù hợp nhất để sinh tồn. Hang động, dù mang tính biểu tượng, chỉ là một phần nhỏ trong bức tranh tổng thể của thời kỳ tiền sử. Thay vì giam mình trong bóng tối, họ đã sống ngoài trời, gần gũi với thiên nhiên, tạo nên nền móng cho sự tiến hóa của loài người như chúng ta ngày nay.
