Trong những sảnh tĩnh lặng của Bảo tàng Ai Cập ở Cairo, nơi lưu giữ vô số di sản của một nền văn minh vĩ đại, không khí không chỉ đượm màu lịch sử mà còn mang theo những mùi hương bí ẩn. Đó không phải là mùi ẩm mốc của thời gian hay mùi của những lớp vải lanh bọc xác ướp đã mục rữa theo năm tháng, mà là một tổ hợp hương thơm phức tạp, có thể gợi lên hình ảnh của những nghi thức tôn giáo xa xưa, của các lăng mộ phủ đầy cát vàng hay những thầy tư tế lặng lẽ thực hiện công việc thiêng liêng của mình.
Mới đây, lần đầu tiên trong lịch sử nghiên cứu xác ướp, một nhóm các nhà khoa học đã tiếp cận có hệ thống mùi hương phát ra từ những thi thể hàng nghìn năm tuổi, mở ra một cánh cửa khứu giác dẫn lối về quá khứ, giúp con người hiện đại hiểu rõ hơn về những gì đã diễn ra bên trong các lò ướp xác của người Ai Cập cổ đại.
Mùi hương vốn không phải là một cảm giác thoáng qua, trên thực tế, nó là một dấu vết hóa học, là sự hiện diện của các phân tử bay hơi có thể kể những câu chuyện về nguồn gốc của chúng.
Một mùi thơm có thể đưa con người trở về với ký ức xa xôi, cũng giống như cách mà một mùi đặc trưng có thể giúp giới khoa học lần theo dấu vết của những hợp chất đã từng được sử dụng cách đây hàng thiên niên kỷ.
Trong nghiên cứu này, nhóm khoa học kết hợp giữa phân tích hóa học tiên tiến và khả năng đánh giá mùi bằng khứu giác con người để tìm hiểu về xác ướp Ai Cập theo một cách hoàn toàn mới. Họ sử dụng sắc ký khí và khối phổ kế để nhận diện các hợp chất hóa học được giải phóng từ chín xác ướp cổ đại, đồng thời huy động một nhóm chuyên gia đánh hơi được đào tạo bài bản để mô tả đặc điểm mùi theo cường độ, chất lượng và mức độ dễ chịu.
Sự kết hợp giữa công nghệ hiện đại và giác quan con người đã giúp họ tái hiện lại một phần của quá trình ướp xác xa xưa, vốn chỉ được biết đến qua các ghi chép chạm khắc trên tường mộ hoặc các văn bản cổ.
Kết quả phân tích cho thấy xác ướp phát ra một tổ hợp hương thơm phức tạp, chủ yếu thuộc nhóm gỗ, cay và ngọt ngào. Đây không phải là mùi của sự phân hủy hay mục nát như nhiều người vẫn tưởng, mà là dấu vết của các loại nhựa cây, tinh dầu và sáp ong từng được sử dụng để bảo quản thi thể.
Các nhà khoa học xác định rằng những mùi này chủ yếu đến từ nhựa cây lá kim, trầm hương, myrrh (một loại nhựa thơm quý), và sáp ong – tất cả đều là những nguyên liệu từng được dùng phổ biến trong quá trình ướp xác cổ đại. Điều quan trọng là nghiên cứu cũng giúp phân biệt giữa mùi hương có nguồn gốc từ phương pháp ướp xác nguyên bản với những mùi phát sinh sau này do sự phân hủy tự nhiên hoặc do tác động của các hóa chất bảo quản hiện đại. Trước đây, chưa từng có một nghiên cứu nào tiếp cận mùi của xác ướp một cách có hệ thống như vậy, dù mùi này từ lâu đã thu hút sự quan tâm của các nhà nghiên cứu và công chúng.
Theo giáo sư Matija Strlič từ Đại học Ljubljana, tác giả chính của nghiên cứu, những phát hiện này không chỉ giúp hiểu rõ hơn về kỹ thuật ướp xác mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn các xác ướp trong bảo tàng. Ông nhấn mạnh rằng việc phân tích thành phần hóa học của mùi có thể giúp xác định các dấu hiệu phân hủy sớm để kịp thời có biện pháp bảo vệ những di sản quý giá này.
Đồng thời, nghiên cứu cũng cung cấp thêm một lớp dữ liệu phong phú giúp làm nổi bật các triển lãm về xác ướp, mang lại cho công chúng một cách tiếp cận mới mẻ và chân thực hơn về nền văn minh Ai Cập cổ đại.
Với người Ai Cập cổ đại, mùi hương không chỉ là một yếu tố vật lý mà còn mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc. Họ tin rằng những mùi thơm dễ chịu là dấu hiệu của sự thanh khiết và thần thánh, trong khi mùi hôi thối tượng trưng cho sự mục nát và suy tàn. Chính vì vậy, trong các nghi lễ tôn giáo, đặc biệt là nghi thức ướp xác, người ta sử dụng rất nhiều loại dầu thơm, hương liệu và nhựa cây quý để bảo quản thi thể, giúp linh hồn người đã khuất có thể yên nghỉ và tiếp tục hành trình sang thế giới bên kia.
Theo giáo sư Ali Abdelhalim, giám đốc Bảo tàng Ai Cập ở Cairo và là đồng tác giả của nghiên cứu, việc xác định các kỹ thuật và vật liệu ướp xác không chỉ giúp làm sáng tỏ những phong tục cổ xưa mà còn phản ánh tình trạng kinh tế – xã hội của những người được bảo quản. Một số xác ướp sử dụng các loại nhựa cây quý hiếm, trong khi số khác chỉ được bảo quản bằng sáp ong hoặc các nguyên liệu đơn giản hơn, cho thấy có sự phân tầng rõ rệt giữa những tầng lớp khác nhau trong xã hội Ai Cập cổ đại.
Bên cạnh giá trị nghiên cứu lịch sử, những phát hiện mới này còn mang lại những ứng dụng thiết thực trong lĩnh vực bảo tàng và bảo tồn di sản. Việc xác định chính xác các hợp chất hóa học có trong xác ướp giúp các nhà khoa học đưa ra biện pháp bảo vệ phù hợp, đồng thời đảm bảo sức khỏe cho những người làm việc lâu dài trong môi trường này. Một số hóa chất như formaldehyde có thể gây nguy hiểm nếu tiếp xúc trong thời gian dài, vì vậy hiểu được thành phần mùi giúp giảm thiểu rủi ro cho các nhân viên bảo tàng và nhà nghiên cứu.
Không dừng lại ở đó, nghiên cứu này còn mở ra tiềm năng mới trong việc tái tạo mùi hương của xác ướp, mang lại một trải nghiệm độc đáo cho khách tham quan bảo tàng. Theo Giáo sư Strlič, trong tương lai, nhóm nghiên cứu dự định tái tạo lại chính xác mùi của xác ướp cổ đại bằng cách tổng hợp các hợp chất hóa học tương ứng. Điều này không chỉ giúp công chúng hiểu rõ hơn về di sản Ai Cập theo một cách trực quan mà còn tạo ra một phương thức tiếp cận mới mẻ, nơi mà người xem không chỉ nhìn thấy và nghe về xác ướp, mà còn có thể ngửi thấy hương thơm của những nghi thức bảo quản từ hàng nghìn năm trước.
