Trong một đoạn phim giám sát tại Thủy cung Quốc gia New Zealand, các nhà khoa học đã ghi lại một cảnh tượng khiến tất cả những ai chứng kiến phải kinh ngạc. Một con bạch tuộc có tên Murph, bằng cách nào đó, đã khéo léo dùng xúc tu của mình để mở khóa và trốn thoát khỏi chiếc lồng acrylic mà con người cho rằng hoàn toàn không thể phá giải bởi các loài động vật như bạch tuộc.
Chiếc lồng này vốn được thiết kế để ngăn mọi khả năng thoát ra, nhưng với Murph, nó không khác gì một câu đố đang chờ được giải mã. Với những chuyển động tinh tế của xúc tu, nó đã nhẹ nhàng bẻ khóa thành công và tự do thoát ra ngoài. Đây không phải là lần đầu tiên giới khoa học phải trầm trồ trước khả năng vượt ngục của loài bạch tuộc. Bởi những sinh vật này đã nhiều lần chứng minh rằng chúng không chỉ là những kẻ trốn thoát tài ba mà còn sở hữu một trí tuệ đầy ấn tượng, một thứ trí tuệ không xương sống đã tiến hóa trong suốt 500 triệu năm qua.
Bạch tuộc không giống bất kỳ loài sinh vật nào khác trên Trái Đất. Cấu trúc hệ thần kinh của chúng là một kỳ quan sinh học thực sự và thách thức mọi quan niệm truyền thống về cách hoạt động của trí thông minh. Nếu như ở con người, phần lớn tế bào thần kinh tập trung ở não bộ, thì ở bạch tuộc, 90% tế bào thần kinh lại nằm rải rác trong tám xúc tu. Điều đó có nghĩa là mỗi xúc tu đều có thể hoạt động gần như một thực thể độc lập, có thể cảm nhận, xử lý thông tin và ra quyết định mà không cần đợi lệnh từ bộ não trung tâm.
Khi một con bạch tuộc khám phá môi trường xung quanh, các xúc tu của nó không chỉ đơn thuần chạm vào đồ vật mà còn phân tích dữ liệu theo thời gian thực. Mỗi xúc tu sở hữu khoảng 40 triệu thụ thể xúc giác, giúp chúng phát hiện những thay đổi nhỏ nhất trong kết cấu bề mặt. Điều này lý giải vì sao bạch tuộc có thể tháo mở những nút thắt phức tạp, tìm ra cách mở lọ chứa thức ăn hay thậm chí là tháo rời một hệ thống lọc nước trong bể cá chỉ bằng vài động tác tinh vi.
Khả năng này không chỉ đơn thuần đến từ xúc giác mà còn liên quan đến một cơ chế tư duy đặc biệt. Trong một nghiên cứu được công bố vào năm 2016 trên tạp chí Current Biology , các nhà khoa học đã phát hiện ra rằng bạch tuộc có thể “dự đoán” điểm yếu của vật thể dựa trên rung động mà nó tạo ra khi bị chạm vào.
Trong một thí nghiệm tại Vịnh Monterey, bạch tuộc đã được đặt trước một chiếc hộp acrylic có khóa kết hợp. Thay vì mò mẫm mở khóa một cách ngẫu nhiên, nó sử dụng đầu xúc tu để gõ nhẹ vào ổ khóa, lắng nghe phản hồi âm thanh và từ đó xác định chính xác vị trí của lò xo bên trong. Những gì diễn ra không khác gì một thợ khóa lành nghề đang kiểm tra cơ chế của một ổ khóa phức tạp. Không chỉ vậy, có những trường hợp bạch tuộc còn sáng tạo ra công cụ để hỗ trợ việc bẻ khóa. Tại Okinawa, Nhật Bản, các nhà khoa học đã quan sát thấy một con bạch tuộc mài vỏ dừa thành hình dạng đặc biệt, sau đó sử dụng nó để cạy mở vỏ ốc cứng đầu nhất.
Nhưng làm thế nào một loài động vật không xương sống lại có thể đạt được trình độ cơ học đáng kinh ngạc như vậy? Câu trả lời nằm trong lịch sử tiến hóa kéo dài hơn 500 triệu năm của chúng. Khi tổ tiên xa xưa của bạch tuộc xuất hiện vào kỷ Cambri, chúng không có mai hay bất kỳ lớp bảo vệ nào. Điều này buộc chúng phải phát triển các chiến thuật sinh tồn phức tạp, bao gồm khả năng ngụy trang tinh vi, trí nhớ không gian vượt trội và kỹ năng thao tác vật thể tinh vi. Những đặc điểm này dần được tinh chỉnh qua hàng triệu năm, biến bạch tuộc thành một trong những sinh vật thông minh nhất đại dương.
Điều thú vị là bạch tuộc không học hỏi theo cách mà chúng ta vẫn thường thấy ở các loài động vật có vú. Nếu như linh trưởng dựa vào quan sát để tiếp thu kỹ năng, thì bạch tuộc lại phát triển một phương thức học tập hoàn toàn khác biệt: “học tập xã hội xúc giác”.
Trong một thí nghiệm nổi tiếng tại Thủy cung Vancouver, các nhà nghiên cứu đã huấn luyện một con bạch tuộc mở nắp lon thức ăn. Khi đặt một nhóm bạch tuộc khác vào chung môi trường, họ phát hiện ra rằng chỉ cần chạm vào vết chất nhầy còn sót lại của con bạch tuộc đầu tiên, những cá thể khác có thể học được cách mở nắp chỉ trong vòng 20 phút. Đây là một cơ chế truyền đạt kiến thức chưa từng được quan sát thấy ở bất kỳ loài động vật có xương sống nào.
Không chỉ có khả năng học hỏi và ghi nhớ, bạch tuộc còn sở hữu kỹ năng ứng dụng đáng kinh ngạc. Những con bạch tuộc trong phòng thí nghiệm đã nhiều lần tìm cách vượt qua hệ thống an ninh bằng những phương pháp đầy sáng tạo. Một số cá thể quan sát chu kỳ thay nước trong bể cá, đợi khi nhân viên mở van thoát nước rồi dùng cơ thể để chặn dòng chảy, tạo ra sự chênh lệch áp suất giúp chúng dễ dàng trốn thoát. Một số con khác dán những mảnh cá khô nhỏ vào bộ lọc nước để làm tăng trọng lượng, khiến bộ lọc rơi xuống và gây ra sự cố kỹ thuật, tạo cơ hội cho chúng thoát ra ngoài. Thậm chí, một con bạch tuộc có biệt danh “Paul II” còn phun mực vào camera giám sát để tạo điểm mù trước khi thực hiện cuộc đào thoát táo bạo.
Những kỹ thuật này không khác gì các chiến thuật của hacker phần mềm trong thế giới loài người. Chính vì vậy, nhiều nghiên cứu đã bắt đầu khai thác trí tuệ của bạch tuộc để ứng dụng vào công nghệ hiện đại. Tại Viện Công nghệ Massachusetts (MIT), các nhà khoa học đã phát triển một loại robot có cấu trúc mô phỏng xúc tu bạch tuộc, giúp nó có thể thao tác chính xác trong những môi trường hẹp. NASA cũng đang nghiên cứu cách thức di chuyển của bạch tuộc để thiết kế tàu thăm dò có thể chui qua các khe nứt trên bề mặt hành tinh xa lạ. Thậm chí, một công ty khóa của Đức đã phát triển hệ thống bảo mật dựa trên nguyên tắc “cảm giác xúc giác dự đoán” của bạch tuộc, giúp khóa nhận biết các rung động bất thường và chống lại hành vi phá khóa.
Vậy tại sao bạch tuộc không tiến hóa thành những sinh vật thông minh trước con người? Trên thực tế, đứng từ góc nhìn của sinh học, động vật chân đầu rất khó tiến hóa thành các sinh vật có trí thông minh cao. Các đặc điểm sinh lý và sinh hóa cụ thể của chúng khiến chúng gặp bất lợi khi cạnh tranh với động vật có xương sống, do đó dẫn đến những đặc điểm không có lợi cho sự phát triển trí thông minh cao, chẳng hạn như tuổi thọ ngắn, thiếu giao tiếp giữa các thế hệ và các cá thể nhỏ.
