Tại vùng trũng Fayum, Ai Cập, một nhóm các nhà khoa học đã có một phát hiện mang tính đột phá khi khai quật được một hộp sọ gần như hoàn chỉnh của một loài động vật ăn thịt sống cách đây 30 triệu năm. Đây không chỉ là một phát hiện hiếm hoi trong giới cổ sinh vật học mà còn giúp làm sáng tỏ vai trò của những kẻ săn mồi đầu tiên trong hệ sinh thái tiền sử, trước khi các loài động vật ăn thịt quen thuộc như mèo, chó và linh cẩu xuất hiện.
Hộp sọ này thuộc về một loài mới trong bộ hyaenodonta, nhóm động vật ăn thịt từng thống trị Trái Đất trong hàng chục triệu năm. Nhóm nghiên cứu đã đặt tên cho loài này là Bastetodon syrtos , lấy cảm hứng từ nữ thần Bastet trong thần thoại Ai Cập, vị thần bảo hộ có hình dáng của một con mèo. Điều này phản ánh phần nào mối liên hệ gián tiếp giữa những kẻ săn mồi cổ đại với các loài thú ăn thịt hiện đại, dù chúng không có quan hệ trực tiếp về mặt tiến hóa.
Bối cảnh phát hiện hộp sọ này cũng khá đặc biệt. Ban đầu, nhóm nghiên cứu thuộc Phòng thí nghiệm Sallam gần như đã từ bỏ địa điểm khai quật vì không tìm thấy dấu hiệu quan trọng nào. Tuy nhiên, đúng vào những giây phút cuối cùng, họ bất ngờ nhận ra một bộ răng sắc nhọn nhô ra khỏi lớp đá trầm tích.
Sau khi khai quật cẩn thận, họ nhận ra rằng đây là một hộp sọ gần như hoàn chỉnh, một điều vô cùng hiếm hoi đối với các hóa thạch động vật có vú. Sự nguyên vẹn của hộp sọ cho phép các nhà khoa học tái hiện chính xác hơn cấu trúc giải phẫu của loài này, từ đó suy luận về lối sống và vai trò của nó trong hệ sinh thái cổ đại.
Với kích thước tương đương một con báo hiện đại, Bastetodon syrtos là một kẻ săn mồi đáng gờm, có thể săn lùng các loài động vật có vú khác cùng thời, bao gồm cả tổ tiên sơ khai của voi và linh trưởng.
Trước khi những loài ăn thịt quen thuộc như sư tử, hổ hay chó sói xuất hiện, Trái Đất từng có những kẻ thống trị khác trong chuỗi thức ăn. Một trong những nhóm động vật ăn thịt đầu tiên đóng vai trò quan trọng chính là bộ hyaenodonta. Những sinh vật này có đặc điểm chung là bộ răng sắc nhọn với cấu trúc đặc biệt, giúp chúng xé thịt con mồi một cách dễ dàng.
Tuy nhiên, dù có tên gọi gợi nhớ đến linh cẩu ( hyena ) nhưng chúng không có quan hệ họ hàng với loài này hay bất kỳ loài thú ăn thịt hiện đại nào. Hyaenodonts là một nhánh động vật có vú hoàn toàn riêng biệt, với nhiều loài có kích thước khổng lồ, thậm chí lớn ngang một con gấu Bắc Cực. Sự tồn tại và thống trị của chúng trong hàng triệu năm cho thấy chúng là những kẻ săn mồi hiệu quả và có khả năng thích nghi tốt với môi trường.
Phát hiện về Bastetodon syrtos không chỉ quan trọng vì bản thân loài này mà còn giúp giải mã một bí ẩn tồn tại hơn một thế kỷ. Trước đây, vào đầu thế kỷ 20, các nhà khoa học đã khai quật được hóa thạch của một loài hyaenodont khổng lồ khác tại cùng khu vực này. Do thời điểm đó chưa có nhiều dữ liệu để phân tích sâu, loài này đã được xếp vào chi Pterodon , một nhóm hyaenodont chủ yếu sinh sống tại châu Âu. Nó được đặt tên là Pterodon africanus với giả thuyết rằng đây là một nhánh hyaenodont mở rộng từ châu Âu xuống châu Phi.
Tuy nhiên, với công nghệ hiện đại và các dữ liệu mới từ hộp sọ Bastetodon syrtos , nhóm nghiên cứu nhận thấy rằng Pterodon africanus thực ra có quan hệ gần gũi hơn với loài mới vừa được phát hiện. Điều này dẫn đến một quyết định quan trọng: đổi tên Pterodon africanus thành Sekhmetops africanus , với chi mới được đặt theo tên nữ thần chiến tranh và cơn thịnh nộ Sekhmet trong thần thoại Ai Cập. Đây không chỉ là một sự điều chỉnh khoa học đơn thuần mà còn phản ánh sự tiến bộ trong việc hiểu rõ hơn về sự tiến hóa của hyaenodonts, đồng thời giúp sắp xếp lại mối quan hệ giữa các loài trong nhóm này.
Dù từng thống trị hệ sinh thái, nhưng hyaenodonts không thể tồn tại mãi mãi. Khi Trái Đất trải qua những biến đổi khí hậu quan trọng, môi trường sống của chúng dần thay đổi. Các loài ăn thịt hiện đại, bao gồm tổ tiên của mèo, chó và linh cẩu, bắt đầu xuất hiện với khả năng thích nghi linh hoạt hơn. Chúng có kích thước nhỏ hơn, tốc độ nhanh hơn, não bộ phát triển hơn và chiến lược săn mồi hiệu quả hơn. Những ưu thế này dần giúp chúng chiếm lĩnh các hốc sinh thái mà hyaenodonts từng kiểm soát. Qua thời gian, nhóm hyaenodonta suy giảm và cuối cùng biến mất hoàn toàn, nhường chỗ cho những kẻ săn mồi mới của thế giới hiện đại.
Tiến sĩ Matt Borths, chuyên gia cổ sinh vật học tại Đại học Duke, nhấn mạnh rằng Fayum là một trong những địa điểm hóa thạch quan trọng nhất ở châu Phi. Theo ông, nếu không có những phát hiện tại đây, chúng ta sẽ biết rất ít về cách các hệ sinh thái cổ đại hoạt động cũng như sự tiến hóa của các loài động vật có vú như voi, linh trưởng và hyaenodonts. Khu vực này đã được nghiên cứu trong hơn một thế kỷ, nhưng những phát hiện gần đây cho thấy vẫn còn rất nhiều điều bí ẩn cần được khám phá. Một điểm đặc biệt của Fayum là hóa thạch tại đây bao phủ một khoảng thời gian kéo dài đến 15 triệu năm, cung cấp một cái nhìn toàn diện về sự thay đổi của hệ động vật qua từng giai đoạn.
Việc khai quật và nghiên cứu hộp sọ Bastetodon syrtos đánh dấu một bước tiến quan trọng trong việc hiểu rõ hơn về những kẻ săn mồi thời tiền sử. Nó không chỉ cung cấp thông tin về một loài cụ thể mà còn giúp điều chỉnh lại hệ thống phân loại của bộ hyaenodonta, làm sáng tỏ cách chúng tiến hóa và di cư khắp các lục địa. Quan trọng hơn, phát hiện này nhắc nhở chúng ta rằng, ngay cả với những nhóm động vật từng thống trị Trái Đất, sự thích nghi mới chính là yếu tố quyết định sự sống còn. Khi khí hậu và môi trường thay đổi, những loài linh hoạt hơn sẽ có cơ hội tồn tại, trong khi những kẻ chậm thích nghi sẽ dần biến mất.
Những kết quả nghiên cứu về Bastetodon syrtos và các loài hyaenodonts khác đã được công bố trên tạp chí Journal of Vertebrate Paleontology , mở ra một hướng đi mới trong việc nghiên cứu về các loài ăn thịt cổ đại. Fayum vẫn còn nhiều điều chưa được khám phá, và trong tương lai, những nghiên cứu tiếp theo có thể tiếp tục giúp chúng ta vén màn bí ẩn về thế giới hoang dã của hàng chục triệu năm trước.
