Bọ cánh cứng Goliath, một trong những loài côn trùng lớn nhất thế giới, đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng nghiêm trọng do mất môi trường sống và sự khai thác quá mức từ con người. Một nghiên cứu mới đây đã chỉ ra rằng ngành công nghiệp ca cao (nguyên liệu để làm sô cô la) ở Tây Phi cùng với việc buôn bán côn trùng khô quốc tế đã khiến số lượng loài này suy giảm đáng kể. Đây không chỉ là vấn đề bảo tồn một loài côn trùng mà còn là hồi chuông báo động về sự suy thoái của các khu rừng nhiệt đới ở khu vực này, vốn là nơi cư trú của nhiều loài động thực vật quý hiếm.
Bọ cánh cứng Goliath thuộc chi Goliathus , được xếp vào nhóm những loài bọ lớn nhất hành tinh với kích thước có thể lên tới 110mm. Con đực có sừng hình chữ Y đặc trưng, trong khi con cái không có sừng. Chúng phân bố rộng khắp các khu rừng nhiệt đới ở nhiều quốc gia châu Phi như Sierra Leone, Liberia, Guinea, Côte d’Ivoire, Ghana, Burkina Faso, Benin, Nigeria, Cameroon, Cộng hòa Dân chủ Congo, Uganda và Nam Sudan.
Không chỉ có kích thước ấn tượng, bọ cánh cứng Goliath còn giữ vai trò quan trọng trong hệ sinh thái. Khi còn là ấu trùng, chúng là loài ăn tạp, tiêu thụ cả thực vật và xác động vật phân hủy, giúp tái chế chất dinh dưỡng trong rừng, duy trì sự cân bằng của hệ sinh thái. Khi trưởng thành, chúng chủ yếu ăn nhựa cây và có thể được xem như một chỉ số sinh thái về tình trạng của rừng: nếu quần thể của chúng ổn định và phong phú, điều đó chứng tỏ rừng vẫn còn khỏe mạnh. Ngược lại, sự suy giảm nghiêm trọng của chúng là dấu hiệu rõ ràng của sự suy thoái môi trường.
Giáo sư Luca Luiselli, chuyên gia về sinh thái học và thống kê sinh học tại Đại học Lomé (Togo), đã dành hơn 30 năm nghiên cứu các loài động vật bị đe dọa trong rừng châu Phi. Trong quá trình khảo sát bò sát và lưỡng cư, nhóm nghiên cứu của ông nhận thấy sự sụt giảm đáng kể của bọ cánh cứng Goliath, một hiện tượng chưa từng được ghi nhận trước đây. Để kiểm chứng điều này, họ tiến hành khảo sát trực tiếp với các cộng đồng địa phương, bao gồm thợ săn, nông dân, những người hái nấm và thu gom gỗ. Kết quả cho thấy người dân địa phương cũng nhận thấy sự suy giảm nghiêm trọng của loài bọ này, đặc biệt là trong những khu vực có hoạt động phá rừng để mở rộng diện tích trồng ca cao.
Từ đó, nhóm nghiên cứu khởi động một dự án theo dõi bọ cánh cứng, bằng cách quan sát các cây rỉ nhựa, nguồn thức ăn chính của chúng. Họ xác định những vị trí mà bọ cánh cứng tập trung, ghi nhận sự xuất hiện của chúng vào ban ngày, và quay lại vào ban đêm để thu thập, đo lường trước khi thả chúng về môi trường tự nhiên.
Kết quả nghiên cứu đã phát hiện ra hai loài bọ cánh cứng Goliath đặc biệt bị đe dọa: Goliathus cacicus Olivier và Goliathus regius Klug . Trong đó, Goliathus cacicus có kích thước từ 60-95mm và chỉ sống trong rừng nhiệt đới trưởng thành, trong khi Goliathus regius lớn hơn một chút, dài từ 75-105mm, và thường sinh sống ở các khu rừng khô hơn. Trong một số trường hợp, hai loài này còn sống trên cùng một cây và giao phối, tạo ra các giống lai tự nhiên. Tuy nhiên, số lượng của chúng đã sụt giảm nghiêm trọng trong những thập kỷ qua.
Tại Côte d’Ivoire, một trong những quốc gia sản xuất ca cao lớn nhất thế giới, khoảng 80% quần thể Goliathus cacicus đã bị xóa sổ do sự tàn phá rừng để trồng ca cao. Trong khi đó, Goliathus regius cũng mất khoảng 40% môi trường sống tự nhiên. Đặc biệt, ở một số khu vực như Vườn quốc gia rừng Banco tại Abidjan, loài Goliathus cacicus dường như đã tuyệt chủng.
Không chỉ mất môi trường sống, loài bọ này còn bị khai thác quá mức để phục vụ thị trường côn trùng khô quốc tế. Hàng ngàn con bọ Goliath bị săn bắt và bán trên các nền tảng như eBay, Facebook. Theo ghi nhận từ các nhà sưu tập côn trùng chuyên nghiệp, việc buôn bán này đã diễn ra hàng thập kỷ và ngày càng mở rộng, đẩy loài bọ này đến bờ vực diệt vong.
Mặc dù số lượng bọ cánh cứng Goliath đang giảm nhanh chóng, nhưng vẫn còn một số khu vực ở châu Phi nơi chúng được bảo vệ. Các khu rừng ở Nigeria, Cameroon, Uganda, Nam Sudan, Rwanda và Kenya là những nơi trú ẩn quan trọng của Goliathus goliatus . Những khu rừng lớn và nguyên sơ tại Gabon, miền bắc Cộng hòa Congo và Cộng hòa Dân chủ Congo cũng là những khu vực chưa bị ảnh hưởng nhiều bởi con người. Tuy nhiên, chỉ riêng sự tồn tại của các khu rừng này là không đủ để bảo vệ loài bọ cánh cứng khỏi nguy cơ tuyệt chủng nếu không có các biện pháp bảo tồn kịp thời.
Việc bảo vệ bọ cánh cứng Goliath đòi hỏi những hành động quyết liệt. Đầu tiên, cần duy trì môi trường sống tự nhiên của chúng, đặc biệt là những khu rừng còn sót lại ở Côte d’Ivoire và Liberia. Một số biện pháp quan trọng bao gồm bảo vệ các cây cung cấp nhựa cây cho bọ cánh cứng, kiểm soát nghiêm ngặt nạn phá rừng để trồng ca cao, thành lập các khu bảo tồn thiên nhiên và triển khai các chương trình giáo dục cộng đồng. Một trong những giải pháp bền vững là phát triển mô hình “rừng được chứng nhận”, nơi người dân địa phương có thể thu hoạch một số lượng bọ cánh cứng nhất định để bán hợp pháp, đồng thời bảo vệ rừng và tạo thu nhập từ du lịch sinh thái.
Ngoài ra, các cơ quan chính phủ, tổ chức bảo tồn và cộng đồng khoa học cần phối hợp xây dựng kế hoạch hành động cấp khu vực để bảo vệ loài bọ này. Việc nhân giống bọ cánh cứng trong điều kiện nuôi nhốt hiện không có cơ sở khoa học nào chứng minh sẽ giúp bảo tồn loài này, do đó cần hạn chế các hoạt động chăn nuôi thương mại không được kiểm soát. Quan trọng nhất, cần có các chính sách bảo vệ nghiêm ngặt hơn để hạn chế việc mở rộng các đồn điền ca cao, khai thác rừng trái phép và buôn bán côn trùng trái phép.
